250 rocznica śmierci
Marianny z Kąckich Eustachowej Potockiej
(1722-1768)
21 lutego br. mija 250 rocznica śmierci Marianny z Kąckich Eustachowej Potockiej, prekursorki polskiego oświecenia, bibliofilki i mecenaski, jednym słowem kobiety swich czasów, jedynej dziedziczki rozległych dóbr po Kąckich i Szczukach, najbogatszej niegdyś pannie w Rzeczpospolitej, a nader wszystko wspaniałej matki swoich dzieci, o których było najgłośniej u schyłku I Rzeczypospolitej, Księstwa Warszawskiego czy Królestwa Kongresowego.
Urodziła się prawdopodobniej w roku 1722 jako córka Jan Stanisław Kąckiego (1685-1727), generała wojsk koronnych i miecznika koronnego oraz Wiktorii Szczucianki (ok.1700-1739), córki Stanisława Antoniego Szczuki z Radzynia, sekretarza króla Jana III Sobieskiego a później podkanclerzego litewskiego, kasztelana mińskiego – senatora i Konstancji z Potockich, niegdysiejszej damy dworu królowej Marii Kazimiery Sobieskiej.
Mając pięć lat Marianna została osierocona przez ojca, w wieku zaś lat siedemnastu również i przez matkę. Tym samym stała się jedną najbogatszych panien w ówczesnej Rzeczpospolitej, dziedziczką wielkiej fortuny po Kąckich, Denhoffach i Szczukach.
Po śmierci ojca prawnym opiekunem i zarządcą dóbr Marianny został jej wuj wojewoda podolski Stefan Humiecki (zm. 1736), syn Wojciecha i Izabeli z Kąckich, siostry generała Marcina Kąckiego, który w grudniu 1735 roku w związku z podeszłym wiekiem, zrzekł się jednak administracji jej dobrami. Jej następnym prawnym opiekunem został, wuj Joachim Potocki (1700-1764), starosta lwowski, syn Teresy z Kąckich Potockiej (1680-1745), starszej córki generała Marcina Kąckiego. Po uzyskaniu pełnoletności Marianna sama zarządzała rozległymi dobrami do roku 1741, kiedy zarząd nad dobrami przejął małżonek Marianny.
Marianna poślubiona została w dniu 26 grudnia 1741 roku Eustachemu Potockiemu (1720-1768), staroście tłumackiemu, synowi Jerzego Potockiego (1672-1749) z Podhajec i Sernik i Konstancji kniaziówny Jemontowiczowej-Podbereskiej, prawnukowi słynnego hetmana Stanisława „Rewery” Potockiego i marszałka wielkiego koronnego Jerzego Sebastiana Lubomirskiego, późniejszemu generałowi artylerii WXL.
Ślub i wesele odbyło się w Lublinie. Ślubu młodym udzielił ks. Kajetan Sołtyk, wiceprezydent Trybunału Koronnego, późniejszy biskup kijowski, a na koniec biskup krakowski. Z okazji zaślubin ukazał się w roku 1742 druk hymnu pochwalnego dla małżonków – „Wesele Stanów koronnych Z Prześwietnych Konjunkcyi Domów Nieśmiertelności przywilejem ztwierdzone Przy ślubnych kontraktach Jaśnie Wielmożnej Jmci Panny Maryanny ze Szczuków Kątski Miecznikówny Koronney ect. z Jaśnie Wielmożnym Jmcią Panem Eustachim Potockim starostą Tłumackim a przez obligowanego fundatorskiemu Imieninowi Apollona Collegium Szczuczyńskiego y całey Prowincji Polskiey Scholaru Piarum ogłoszone Roku Pańskiego 1742 w Warszawie w drukarni JKM y Rzeczypltey w Collegium Scholarum.
Po zaślubinach, młoda para zamieszkała w lubelskim pałacu ojca pana młodego (znajdującego się tam do dziś – róg ulicy Staszica i Zielonej – przyp. aut.), starosty grabowieckiego Jerzego Potockiego (+1747), następnie osiadła w Biłgoraju, w dobrach należących do Marianny Kąckiej, odziedziczonych po matce Wiktorii Szczuciance. Jeszcze później przemieszkiwali w dobrach kurowskich, by później zasiedlić na stałe jako główną rezydencję, zamek w Radzyniu na Podlasiu (przebudowany później przez Eustachostwo Potockich na jeden z najpiękniejszych pałaców w ówczesnej Rzeczpospolitej), wniesiony przez Mariannę, jako ostatniej sukcesorki rodu Szczuków i podolskiej linii rodu Kąckich.
Obok pokaźnych rodowych kluczy Kurowa, Szczuczyna i Biłgoraja dziedziczonych po Szczukach oraz ogromnych dóbr podolskich , przemyskich i w ziemi sanockiej po Kąckich wiano Marianny wniesione w dom mężowski, stało się podstawą potęgi ekonomicznej rodu Potockich.
Zachętą do małżeńskiego związku młodych Estachostwa były zapewne rodzinne koligacje. „Znaczność późniejszego domu Eustachostwa Potockich”, jego wpływy i stosunki w ówczesnej Rzeczpospolitej, zapewniły majątki jakie wniosła Marianna jedyna dziedziczka wielkiej fortuny po Kąckich i Szczukach, które predestynowały do czynnego udziału z życiu politycznym, działalności gospodarczej i społecznej Eustachego Potockiego. Możliwe, że w wyborze małżeńskim nie bez znaczenia był fakt spokrewnienia Marii z Potockimi poprzez babkę, Konstancję z Potockich, małżonkę Stanisława Antoniego Szczuki. Dzięki temu mariażowi Eustachy mógł zaliczać się do grona największych magnatów żyjących w ówczesnej Rzeczpospolitej.
Pożycie Marianny z Eustachym jak piszą współcześni było nadzwyczaj udane i serdeczne. Dziewięciokrotnie zachodziła w ciążę. Związek ten zainicjował stworzenie nowego siedliska Potockich, nowego domu, nową gałąź rodową, która na stałe zapisała się w dziejach historii Polski, w jej dziejach politycznych, wojskowych, jak również w dziejach polskiej kultury i literatury.
Potoccy z Radzynia znani byli nie tylko z pokaźnej fortuny, którą w znacznej mierze pożytkowali na cele publiczne i dobro Rzeczpospolitej, ale także na kształcenie, znajomość języków obcych i literatury zachodniej oraz z licznych podróży. Wyróżniali się również owi Potoccy, prawością charakteru i wysoką kulturą literacką.
Sama Marianna będąca osobą łączącą dobre urodzenie, koligacje i majętności oraz osobiste zalety, stała się osobą powszechnie znaną w ówczesnej Rzeczpospolitej. Niewiele wiadomo jest o jest wychowaniu i edukacji. Możemy przypuszczać jedynie, że edukacja jej odbywała się w domu, w którym kultywowano tradycje i pod okiem obojga rodziców, pionierów polskiego oświecenia, ojca Jana Stanisława używającego często pióra, w otoczeniu księgozbiorów zgromadzonych niegdyś przez wybitnych, oddających się działalności publicznej dziadków, Stanisława Antoniego Szczuki i Marcina Kazimierza Kąckiego.
Należy przypuszczać, że wychowała się na wspaniałych lekturach. Czytała przede wszystkim powieści, sztuki teatralne, opisy podróży oraz lektury o tematyce religijnej, w większości w języku francuskim. Uchodziła za osobę więcej niż przeciętnie wykształconą. Była kobietą swoich czasów. Mając niespełna 25 lat została, 3 maja 1745 roku mianowana Damą Krzyża Gwiaździstego. Utrzymywała kontakty z największymi intelektualistami epoki polskiego oświecenia, wystarczy wspomnieć tu Stanisława Konarskiego, prekursora reform w dobie saskiej, oraz Ignacego Krasickiego, głównego autora stanisławowskiego Monitora, wybitnego pisarza oświeceniowego, bliskiego przyjaciela domu Eustachostwa Potockich, późniejszego biskupa warmińskiego, od roku 1795 arcybiskupa gnieźnieńskiego.
To właśnie synowie Marianny z Kąckich i Eustachego Potockiego, kultywujący rodzinne tradycje, po otrzymaniu gruntownego wykształcenia, zgodnego z ideałami ówczesnej epoki oświecenia i założeniami pierwszej w Rzeczypospolitej instytucji oświatowej – Komisji Edukacji Narodowej, okazali się sztandarowymi postaciami epoki polskiego oświecenia. Aktywnie uczestniczyli w ratowaniu upadającej Rzeczpospolitej. Strzegli Konstytucji 3 Maja przed działaniami targowiczan, przeciwstawiali się pierwszemu i drugiemu rozbiorowi Rzeczypospolitej, po utracie zaś niepodległości uczestniczyli w Insurekcji Kościuszkowskiej. Jako nieliczni Potoccy, nie splamili honoru rodu i nie skalali pamięci przodków.
Współczesne badania historyczno-kulturowe, osób zainteresowanych problematyką kulturowo-artystyczną małżeństw XVIII wieku ujawniają, że radzyńskie małżeństwo Eustachego i Marianny z Kąckich Potockich należało do najbardziej światłych rodzin ówczesnej Rzeczpospolitej. Nie będzie chyba nieskromnością rzec, iż miała Rzeczpospolita, w tym trudnym wieku, jakim był wiek XVIII, niebywałe szczęście ze skojarzenia tego małżeństwa, które tak wiele dobrego wniosło do kultury polskiej. Warto w tym miejscu przypomnieć, iż małżeństwo Eustachostwa Potockich dobrze znane było w stolicy, w której aktywnie działał na różnych niwach Eustachy Potocki, również na niwie gospodarczej. Zakładane przez Eustachego Potockiego jurydyki (osady), w bliskim sąsiedztwie Warszawy, miały na celu kolonizacje terenów zalewowych nieużytków okolic Warszawy. Jedna taka jurydyka Potockich założona została w roku 1762 przez Eustachego w pobliżu Starej Warszawy, na cześć swojej żony Marianny (Marie), nazwał ją Marienstadt (Miasto Marii). Powstała ona na terenach pozalewowych, po przesunięciu się koryta Wisły, na tyłach ogrodów klasztornych. Jurydyka Marienstadt posiadała własny herb – tarcza podzielona w słup – z lewej strony herb PilawaPotockich, z drugiej czerwony jeleń na srebrnym polu, herb Kątskich.
Cała rodzina Potockich z Radzynia interesowała się sztuką i literaturą. Tak Eustachy jak i Marianna, swoje zamiłowanie do piękna i twórczości w różnej postaci, pieczołowicie przekazywali swoim dzieciom. Dzieci Marianny i Eustachego, od dziecka otoczone były książkami oraz innymi dziełami sztuki, gromadzili wszelkiego rodzaju piśmiennictwo, byli znanymi kolekcjonerami książek, obrazów, rycin, numizmatów, wszelkiego rodzaju starożytności. Marianna i Eustachy Potoccy w swoim przebudowanym pałacu w Radzyniu, utworzyli także bibliotekę, co było typowym zjawiskiem życia kulturalnego Europy doby Oświecenia. Marianna Kącka, prócz olbrzymiej fortuny, odziedziczyła również ciekawy zbiór książek. Pierwsze zgromadzone egzemplarze pochodziły z kolekcji jej dziadka, podkanclerzego Stanisława A. Szczuki, który racji pełnienia przez niego funkcji politycznych, zgromadził pokaźną korespondencję szlachciców i rodziny królewskiej Sobieskich, zachowaną do dziś – zawiera się ona w Archiwum Publicznym Potockich, znajdującym się w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie.
Marianna Kącka, późniejsza Eustachowa Potocka, odziedziczyła również księgi należące do przedwcześnie zmarłych synów Stanisława Szczuki, tj. Marcina Leopolda (1698-1728) i Jana Kantego (1706-1726) Szczuków. Ich siostra, Wiktoria Szczucianka (1701-1735), późniejsza generałowa Janowa Stanisławowa Kącka, przeżywszy swoich braci, otrzymała po nich w spadku majątek, w tym także i książki. Mąż Wiktorii Szczucianki, Jan Stanisław Kącki, jako spadkobierca generała Marcina Kąckiego, połączył prócz odziedziczonych dóbr, również zbiory biblioteczne obu rodzin. Foliały Kąckich są trudne do wyodrębnienia, gdyż nie posiadają zapisków, a tylko nieliczne z nich posiadają odręczny podpis „Koncki” (sic!).
Pierwotnie, zbiory Eustachostwa Potockich nie znajdowały się w jednym miejscu, jak to miało miejsce później, w pałacu radzyńskim. Przypuszczalnie, znajdowały się w porozrzucanych niemalże po całym kraju majątkach w Szczuczynie, w Radzyniu na Podlasiu, w Kurówie koło Puław, itp.), jako że Potoccy w zależności od potrzeb, przebywali często w swoich posiadłościach sezonowo. Początkowo taką rolę głównej posiadłości pełnił majątek w Kurowie, gdzie niegdyś rezydowała jej matka Wiktoria, gdzie również znajdowała się duża biblioteka, w której Marianna Potocka jako pierwsza w Rzeczpospolitej, tłumaczyła utwory Jana Baptysty Moliera (1622-1673).
Po przebudowie okazałego pałacu w Radzyniu, zakończonej w roku urodzin ich syna Stanisława Kostki 1755, stał się główną siedzibą Eustachostwa Potockich, w którym najliczniejsze zbiory odziedziczone po przodkach, zaczęto gromadzić w pałacowych komnatach. Marianna Eustachowa Potocka pasjonowała się przede wszystkim książkami, kupowała literaturę, której była zagorzałą czytelniczką. Jak już wcześnie wspomniano, preferowała zarówno powieści jak i utwory sceniczne, co później zaowocowało bardzo dobrymi przekładami Moliera, który był najchętniej grywany na dworach polskich magnatów. Już w 17 lat po paryskiej prapremierze, grano go już w Polsce, choć jeszcze po francusku. Przez wiele lat, historycy przedmiotu spierali się o to kto pierwszy tłumaczył w Polsce Moliera. Julian Krzyżanowski twierdził, że pierwszą była Franciszka Urszula z ks. Wiśniowieckich ks. Radziwiłłowa (1705-1753), żona ks. Michała Radziwiłła „Rybeńki”, patronessa dworskiego teatru, która w roku 1749 na potrzeby swojego teatru w Nieświeżu, tłumaczyła „Les Amantes Magnifice” (Przejrzane nie mija), a potem, „ Les Precieuses Ridicules”. Z kolei Jadwiga Rudnicka twierdziła, że to Marianna z Kąckich Potocka była pierwszą tłumaczką komedii Moliera, przekładając w 1749 roku „Les Fourberies de Scapin” i „Les Precieuses Ridicules”. Czyżby zatem spór szedł o kilka ewentualnie miesięcy? Nie istotne.
O przynależności niektórych ksiąg do Potockiej, dowodzą zapiski ołówkiem na odwrocie przednich okładek, czynione ręką Eustachowej Potockiej, zawierające inicjały oraz pierwsze litery stanowiska sprawowanego przez jej męża i dokładne daty, nazwy miejscowości, czasami słowo „skączyłam”(sic!) lub „ w drodze”.
Syn Marianny Ignacy Potocki, zamiłowanie do książek i ich gromadzenia odziedziczył zapewne po swej matce. Kultywował zainteresowania matki, powiększając i zabezpieczając rodzinne zbiory biblioteczne. Powiększony przez Ignacego Potockiego zbiór, stanowił zalążek późniejszego słynnego księgozbioru pod nazwą Biblioteki Wilanowskiej, powiększanej dalej przez kolejnych spadkobierców Wilanowa.
Ze związku Marianny i Eustachego Potockich pozostało pięciu synów i córka Cecylia Urszula (1743-1767) poślubiona Hieronimowi Januszowi księciu Sanguszce (1743-1817), z którym miała między innymi syna ks. Eustachego (1768-1884), antenata linii książąt Sanguszków na Gumniskach (Tarnów).
Z pośród synów Marianny Kąckiej i Eustachego Potockiego, warto wymienić przynajmniej czterech najbardziej znanych w historii rodu Potockich.
Najstarszy Roman Ignacy (1750-1809), najpierw kanonik warmiński przeznaczony do stanu duchownego, później pisarz litewski, ożeniony z Elżbietą Izabellą ks. Lubomirską (1755-1783), córką Stanisława Lubomirskiego (1720-1783) z Łańcuta, marszałka wielkiego koronnego i Elżbiety ks. Czartoryskiej. Ignacy Potocki był marszałkiem litewskim wielkim w latach 1791-1794, Ignacy Potocki miał (wraz z Kąłłtajem) duży udział w tworzeniu Konstytucji 3 maja. Był marszałkiem Rady Nieustającej i członkiem Departamentu Interesów Cudzoziemskich Rady Nieustającej w 1779 roku.
W roku 1792, po zwycięstwie Targowicy, emigrował do Drezna, skąd uczestniczył w przygotowaniach do powstania. W czasie insurekcji kościuszkowskiej w 1794 był jednym z jej głównych przywódców, reprezentował skrzydło umiarkowane. Wszedł w skład Rady Najwyższej Narodowej, zostając szefem Wydziału Interesów Zagranicznych. Po upadku Insurekcji Kościuszkowskiej przebywał w niewoli rosyjskiej w Petersburgu.
W roku 1796 za poręczeniem, zwolniony został przez cara. Osiadł w Klementowicach, zajmując się studiami historycznymi oraz pracą literacką. Był wieloletnim Członkiem Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk.
W czasach Księstwa Warszawskiego, po wyzwoleniu Galicji w roku 1809 przez wojska ks. Józefa Poniatowskiego, wrócił do działalności politycznej. Jednak zmarł wkrótce w Wiedniu przebywając tam z misją dyplomatyczną do Napoleona, w sprawie włączenia Galicji do Księstwa. W latach 1781-1789 jako mason był wielkim mistrzem Wielkiego Wschodu Narodowego Polski, politykiem i działaczem patriotycznym, publicystą, dramatopisarzem, poetą, pedagogiem, historykiem i tłumacz literatury. Jest współautorem dzieła: O ustanowieniu i upadku Konstytucji 3 maja (1791), Rozprawy o wpływie reformacji na politykę i oświatę w Polsce oraz kilku broszur politycznych i prób poetyckich. Ignacy Potocki napisał także Historję Królów Elekcyjnych.
Drugim synem Eustachego i Marianny Potockich był Jerzy Michał Potocki (1753-1801), starosta tłumacki, poseł na sejm czteroletni z woj. podolskiego, poseł – minister pełnomocny w Sztokholmie. Odznaczony w roku 1790 orderem Orła Białego. Ożeniony najpierw z Teresą Brzostowską (1757-1790), córka Michała Brzostowskiego (1722-1784), podskarbiego W.X.L. i księżniczki Kazimiery Genowefy Ogińskiej (1730-1790), córki ks. Jerzego Ogińskiego (zm. 1737), wojewody trackiego. Z tego małżeństwa pozostała Kazimiera Potocka, późniejsza żona Joachima Wilgi, marszałka konfederacji targowickiej województwa ruskiego. Drugą żoną Jerzego Michała była ks. Tekla Jabłonowska (1760-), córką ks. Antoniego Barnaby Jabłonowskiego (1732-1799), kasztelana krakowskiego i ks. Anny Sanguszkównej (1739-1766). Potomstwo z tego związku to córka Cecylia i syn Antoni.
Trzecim w kolejności synem był Jan Nepomucen Potocki (1754-17), st. brzostowski, komendant 4 Brygady Kawalerii Narodowej, właściciel klucza biłgorajskiego. Żonaty z Ludwiką Aloe, pozostawił jedną córkę Laurę.
Najmłodszym, urodzonym w roku 1755 w Lublinie, synem Eustachostwa Potockich był Stanisław Kostka (1755-1821), ożeniony z siostrą swojej bratowej, księżniczką Aleksandrą Lubomirską (1760-1836). W latach 1790–1792 był generał-majorem artylerii koronnej i generałem artylerii koronnej . Był wziętym politykiem w końcowym okresie Rzeczpospolitej Obojga Narodów, będąc posłem i członkiem Stronnictwa Patriotycznego na Sejmie Wielkim.
W okresie Księstwa Warszawskiego był prezesem Rady Stanu i prezesem Rady Ministrów oraz senatorem-wojewodą. W czasach Królestwa Kongresowego był prezesem Seenatu Królestwa Polskiego w latach 1818–1821 i ministrem prezydującym w Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Królestwa Polskiego od grudnia 1815 roku do grudnia 1820roku. Współtwórca Konstytucji 3-Maja. Głośny mówca i krytyk literacki, publicysta, historyk kultury, pamiętnikarz, poeta, dramatopisarz i tłumacz literatury. Był kawalerem Orderu Orła Białego, Legii Honorowej, Orderu św. Stanisława.
W roku 1805 jako pierwszy w Polsce, przekształcił pałac w Wilanowie w muzeum i udostępnił je społeczeństwu do publicznego zwiedzania. Swoją córkę Natalię (1810-1830) wydał za wnuka siostry swej Cecylii Urszuli ks. Sanguszkowej, ks. Romana „Sibiraka” Sanguszkę (1800-1881) ze Sławuty na Wołyniu, słynnego powstańca listopadowego, katorżnika i zesłańca na Sibir, założyciela największej i najlepszej na ziemiach polskich, stadniny koni arabskich.
Rok 1768 był kresem żywotów obojga Eustachostwa Potockich. Około 21 lutego 1768 roku, po przyjeździe do Warszawy, umarła Marianna. Pisał Julian Bartoszewicz: „Jenerał serdecznie ją kochał, i tak mocno pożałował tej straty, że zaraz upadł na łoże boleści pod ciężarem zmartwienia. Doniesiono o tym królowi, który natychmiast wyprawił do niego Jana Nepomucena Słonimskiego z aktami metryki koronnej dla przyjęcia ostatniej woli (22 lutego 1768). Krok ten nie pokazał się przedwczesnym, bo nazajutrz 23 lutego 1768 roku Eustachy umiera”. Uroczystości pogrzebowe Potockich odbyły się w dniu 7 marca 1768 roku w kościele Jezuitów Koronnych w Warszawie. Na tę okazję z polecenia Katarzyny Kossakowskiej, siostry Eustachego, Jakub Fontana wzniósł Castrum Doloris dla zmarłych.
Oboje małżonkowie zostali pochowani w Warszawie, Eustachy w maleńkim kościółku przy kolegium jezuickim p.w. Św. Krzyża (późniejszym p.w. św. Andrzeja zwanym Panien Kanoniczek, a obecnie rektorskim – przyp. aut.) na ulicy Senatorskiej w Warszawie, fundowanym przez prymasa Teodora Potockiego, Marianna zaś w ówczesnym kościele Pijarów pw. św. Pryma i Felicjana (dziś katedra polowa WP – przyp. aut.).
Należy wspomnieć, iż nie tylko ród hrabiów Potockich reprezentuje dziś potomków generała-kasztelana krakowskiego Marcina Kąckiego. Wśród rodów potomnych osoby generała, wyróżnić można wiele rodów należących do polskiej arystokracji, takich choćby jak książęta Sanguszkowie, Sapiehowie, Czartoryscy, Druccy-Lubeccy, Lubomirscy, czy hrabiowie Stadniccy, Komorowscy, Bnińscy. Jednak najbardziej zaszczytne i honorowe miejsce w świecie współczesnej arystokracji, zajmuję prawnuczka generała w trzynastym pokoleniu, Matylda d’Udekem d’Acoz (córka hr. Anny z Komorowskich d’Udekem d’Acoz), obecna królowa Belgów, małżonka Filipa I Koburga, Króla Belgów. Ich najstarsza córka Elżbieta (ur. 2001), jest obecnie następczynią tronu Królestwa Belgów, przyszłą Królową Belgów.
Powyższy tekst jest w znacznej mierze ekstraktem z pracy mojego autorstwa, zatytułowanej: „Ród Kąckich vel Kątskich z Kątów h. Brochwicz. Przyczynek do dziejów rodów rycerskich Małopolski. Studium historyczno-genealogiczne dziejów rodu od połowy XIV wieku”. Sanok 2015.
Przygotował: Robert Antoń
Inne artykuły w temacie:
